تفکر انتقادی چیست و چطور می‌توان از آن در حل مسائل استفاده کرد؟
مهارت‌های تفکر انتقادی یا تفکر نقادانه (Critical Thinking) به شما این امکان را می‌دهند که یک موقعیت را بر اساس کلیه حقایق و اطلاعات موجود، درک کنید و به آن بپردازید. شما هنگام استفاده از این مهارت‌ها، حقایق، داده‌ها و سایر اطلاعات را مرتب و سازماندهی می‌کنید تا یک مشکل را شرح دهید و راه‌حل‌های مؤثری را برای آن پیدا کنید.
این ایده خوبی است که درمورد مهارت‌های تفکر انتقادی که در حال حاضر در اختیار دارید و آنچه برای پیشرفتتان لازم است، فکر کنید. به‌احتمال زیاد، هم‌اکنون چند مهارت تفکر انتقادی را در اختیار دارید که می‌توانید آنها را در رزومه خود بگنجانید و در طول مصاحبه ها درموردشان توضیح دهید. در این مطلب، شرح می‌دهیم که تفکر انتقادی چیست، چرا مهم است و چگونه می‌توانید در این زمینه، مهارت‌های خود را بهبود ببخشید.
تفکر انتقادی چیست؟
تفکر انتقادی توانایی تفکر واضح و منطقی و درک ارتباط بین ایده‌ها است که از زمان فیلسوفان اولیه یونان مثل افلاطون و سقراط تا عصر مدرن وجود داشته است. این مهارت، کاربردهای زیادی دارد مثل بحث و تفکر برای حل مشکلات و توانایی تشخیص اخبار جعلی. ممکن است که تفکر انتقادی به‌عنوان توانایی بهره‌گیری همزمان از «تفکر انعکاسی» (Reflective Thinking) و «تفکر مستقل» (Independent Thinking) نیز توصیف شود.
در اصل، این تفکر شما را ملزم می‌کند تا از توانایی خود برای استدلال‌کردن استفاده کنید؛ یعنی در زمینه اطلاعات یک گیرنده فعال باشید نه یک گیرنده منفعل.
متفکران منتقد، به‌جای پذیرش سریع اطلاعات، ایده‌ها و فرضیات موجود را زیر سؤال می‌برند. آنها همیشه در پی تعیین این موضوع هستند که آیا ایده‌ها، استدلال‌ها و یافته‌ها نشان‌دهنده تصویر کلی واقعیت هستند یا خیر و در صورتی که این‌طور نباشد، آماده پذیرش آن هستند.
کسی که مهارت‌های تفکر انتقادی را دارد می‌تواند:
- پیوند بین ایده‌ها را درک کند؛
- اهمیت ایده‌ها و استدلال آنها را تعیین کند؛
- استدلال‌ها را بشناسد، آنها را بسازد و ارزیابی کند؛
- ناسازگاری‌ها و خطاها را در استدلال‌ها شناسایی کند؛
- به مشکلات با رویکردی منظم و مداوم برخورد کند؛
- در توجیه فرضیات، اعتقادات و ارزش‌های خود تأمل کند.
تفکر انتقادی به شما کمک می‌کند تا بتوانید به بهترین راه‌حل ممکن برسد. به زبان ساده‌تر، راهی است برای تفکر درمورد هرآنچه که در حال حاضر ذهن شما را به خود اشغال کرده است، طوری که بتوانید به نتیجه نهایی برسید.
تفکر انتقادی، یک روش تفکر است درباره موقعیت خاص در یک زمان خاص. تفکر انتقادی مثل یادگیری جدول ضرب، انباشت حقایق و دانش نیست که بتوانید یک بار یاد بگیرید و برای همیشه از آن استفاده کنید.
تفکر انتقادی، به ما در شناخت یک مشکل تا پیداکردن راه‌حل آن کمک می‌کند. مراحل حل مسئله به کمک تفکر انتقادی، به شرح زیر هستند:
- مشکل یا مسئله را شناسایی کنید؛
- علت وجود مشکل را بیابید و درمورد راه‌حل‌های آن فکر کنید؛
- اطلاعات و داده‌های مربوط به این موضوع را تحقیق و جمع‌آوری کنید؛
- داده‌ها و یافته‌ها را سازماندهی و مرتب کنید؛
- راه‌حل‌ها را توسعه دهید و اجرا کنید؛
- علت کارکرد درست یا نادرست راه‌حل‌ها را تجزیهوتحلیل کنید؛
- روش‌های بهبود راه‌حل‌ها را مشخص کنید.
بخشی از متفکر منتقد خوب بودن، عینی‌بودن است؛ یعنی اجازه ندهید که احساسات و فرضیات برای حل مشکل، شما را تحت‌تأثیر قرار دهند؛ درعوض، فقط تلاش کنید که مشکل را بر اساس زمینه و واقعیت‌هایی که قادر به جمع‌آوری آن هستید، تجزیه و تحلیل کنید.
داشتن مهارت‌های تفکر انتقادی در هر صنعت و شغلی، از دستیاران و کارمندان جزئی گرفته تا مدیران ارشد، ضروری است. کسانی که تفکر انتقادی خوبی دارند، برای حل مشکلات، هم به‌صورت گروهی و هم به‌صورت مستقل تلاش می‌کنند.
چرا داشتن مهارت‌های تفکر انتقادی مهم است؟
داشتن مهارت‌های تفکر انتقادی بسیار مهم است، زیرا این مهارت‌ها به حل مشکلات، ایجاد راه‌حل‌ها و ایده‌های جدید در مشاغل کمک می‌کنند. بسیاری از زمینه‌ها، مثل ناکارآمدی فرایندها و مدیریت امور مالی، با کمک تفکر انتقادی بهبود پذیرند؛ به همین دلیل کارفرمایان، متقاضیانی را انتخاب می‌کنند که مهارت‌های تفکر انتقادی قوی‌ای دارند.
به‌عنوان مثال، اگر شغل شما در بخش منابع انسانی است و باید درگیری بین دو کارمند را برطرف کنید، برای فهم ماهیت درگیری و اقدامات لازم جهت حل آن، از تفکر انتقادی استفاده می‌کنید.
مهارت‌ها و مثال‌های تفکر انتقادی
چند مهارت تفکر انتقادی مختلف وجود دارد که ممکن است آوردن آنها در رزومه شما، بسیار ارزشمند باشد.
مشاهده‌کردن
مهارت‌های مربوط به مشاهده، نقطه شروع این تفکر هستند. کارمندانی که به‌درستی مشاهده می‌کنند، می‌توانند به‌سرعت مشکل جدید را درک و شناسایی کنند. افراد حرفه‌ای در مهارت مشاهده‌کردن، می‌توانند درک کنند که چرا مشکلی وجود دارد و حتی ممکن است به‌وجود آمدن یک مشکل را پیش از وقوع آن، پیش‌بینی کنند.
تجزیه‌و‌تحلیل‌کردن
قدم بعدی، تجزیهوتحلیل مشکل است. توانایی تجزیهوتحلیل وضعیت، شامل دانستن واقعیت‌ها، داده‌ها یا اطلاعات مربوط به مشکل است که یک مهارت اساسی برای حل مشکل به حساب می‌آید.
استنتاج‌کردن
استنتاج‌کردن یعنی نتیجه‌گیری درمورد اطلاعاتی که جمع‌آوری کرده‌اید. این مهارت ممکن است شما را به داشتن دانش یا تجربه خاص فنی یا صنعتی مجاب کند. وقتی اطلاعات مربوط به یک وضعیت را استنتاج می‌کنید، بر اساس اطلاعات محدود، پاسخ‌هایی را جمع‌آوری می‌کنید؛ مثلا شخصی که در مکانیکی خودرو کار می‌کند، ممکن است به استفاده از مهارت استنتاج نیاز داشته باشد تا تعیین کند که چه چیزی باعث توقف ناگهانی موتور ماشین می‌شود.
ارتباط برقرارکردن
مهارت‌های ارتباطی، اهمیت زیادی دارند. این مهارت‌ها به ما کمک می‌کنند که درمورد مسائل و راه‌حل‌های احتمالی آنها با همکاران و سایر ذی‌نفعان گفت‌وگو کنیم. برقراری ارتباط، مهارت مهمی برای توسعه بسیاری از اهداف در محل کار، از جمله تفکر انتقادی است.
توانایی حل مسئله
بعد از شناسایی و تجزیهوتحلیل مشکل و بحث درمورد راه‌حل‌های احتمالی آن، مرحله نهایی، اجرای راه‌حل است. برای اجرای بهترین راه‌حل ممکن، نیاز به تفکر انتقادی دارید و توسط آن می‌فهمید که آیا اصلا راه‌حلتان مشکل را برطرف می‌کند یا خیر.
فواید تفکر انتقادی و دلایل اهمیت آن
در طول قرن‌ها مطالب زیادی در راستای تمجید از تفکر انتقادی گفته شده است. روشی که به‌خاطر نام فیلسوف یونانی، سقراط، روش سقراطی نامیده شده، یکی از اولین ابزارهای آموزش تفکر انتقادی شناخته‌شده برای انسان‌هاست. قرن‌ها بعد، امپراتور روم (ماركوس اورلیوس فیلسوف) این‌گونه می‌گوید كه: «هرچه که می‌شنویم یک عقیده است نه یک واقعیت؛ هرچه که می‌بینیم یک چشم‌انداز است، نه حقیقت».
با نگاهی به عقاید افرادی مانند گالیله (Galileo)، ویلیام ادوارد برگهارت دوبوآ (W. E. B. Du Bois)، آلبرت انیشتین (Albert Einstein)، برتراند راسل (Bertrand Russell)، مارتین لوتر کینگ جونیور (Martin Luther King Jr.) و بسیاری از افراد دیگر در طول سال‌های بعد درمی‌یابیم که اشاره مکرر به مزایای تفکر انتقادی، هزاران سال قدمت دارد. چه چیزی این تفکر را به چنین مجموعه‌ای از مهارت‌های ارزشمند تبدیل می‌کند و از چه نظر برای ما سودمند است؟
اگرچه این لیست می‌تواند بسیار طولانی‌تر باشد، ما معتقدیم که این ۶ مورد از مهم‌ترین فواید تفکر انتقادی هستند.
۱. کنجکاوی را برمی‌انگیزد
کنجکاوی نه‌تنها به ما کمک می‌کند تا از جهان پیرامون خود درک عمیق‌تری پیدا کنیم، بلکه به ما کمک می‌کند تا تجربه ژرف‌تری از این دنیا نیز به دست آوریم. این موضوع می‌تواند شامل نکاتی باشد که در مدرسه یا دانشگاه می‌آموزیم و یا مسائلی که در زندگی روزمره با آنها روبهرو می‌شویم.
متفکران منتقد حقیقی درباره طیف گسترده‌ای از موضوعات کنجکاو می‌شوند و عموما دارای علایق گسترده‌ای هستند. آنها همواره درمورد جهان و مردم کنجکاوند. فرهنگ‌ها، عقاید و دیدگاه‌ها را که خصوصیات مشترک در نوع بشر هستند، به‌خوبی درک و تحسین می‌کنند. این ویژگی، همان چیزی است که آنها را به افرادی تبدیل می‌کند که در تمام طول زندگی‌شان به‌دنبال یادگیری هستند.
از آنجا که متفکران منتقد ذاتا کنجکاو هستند، در هر لحظه فرصت‌هایی را برای استفاده از مهارت‌های تفکر انتقادی در اطرافشان پیدا می‌کنند. آنها همیشه در هر موقعیتی هشیار هستند که بهترین عادت‌های تفکری خود را به کار گیرند. تمایل به تفکر انتقادی حتی درمورد ساده‌ترین موضوعات و کارها، نشان می‌دهد که آنها همواره به‌دنبال پیامدهای سودمند هستند.
در همین راستا، متفکران منتقد، مواردی از این قبیل را سؤال می‌کنند:
- چه اتفاقی در حال رخ‌دادن است؟ من چه می‌بینم؟
- چرا مهم است؟ چه کسی تحت‌تأثیر این اتفاق قرار دارد؟
- از چه چیزی غافل شده‌ام؟ چه چیزی از دید پنهان است و چرا مهم است؟
- علت این اتفاق چیست؟ از کجا می‌توانم مطمئن شوم؟
- چه کسی این را می‌گوید؟ چرا باید به این شخص گوش دهم؟ چه چیزی می‌تواند به من بیاموزد؟
- چه چیز دیگری را باید در نظر بگیرم؟
- چه می‌شود اگر…؟
- چرا که نه؟
متفکران منتقد حقیقی هیچ‌چیز را از روی ظاهرش قضاوت نمی‌کنند. آنها هرگز از سؤال‌کردن خسته نمی‌شوند و از اینکه تمام جنبه‌های یک مسئله را کنکاش کنند و حقایق عمیق پنهان در پشت اتفاقات را کشف کنند، لذت می‌برند.
۲. خلاقیت را تقویت می‌کند
شکی نیست که متفکران منتقد حقیقی، متفکران خلاقی نیز هستند. بدون شک، امروزه خلاقیت به‌عنوان یک مهارت ضروری در نیروی کار تعریف شده است. تفکر انتقادی در تجارت، بازاریابی و اتحادیه‌های حرفه‌ای به‌شدت به توانایی خلاق‌بودن افراد وابسته است. وقتی مشاغل با محصولات و تبلیغات خلاقانه همراه شوند، در بازار جهانی رشد می‌کنند. بهادادن به خلاقیت و قابلیت آن برای بالا‌بردن بازده و افزایش ارزش محصول در هر بخش از بازار انعکاس پیدا می‌کند؛ در اینجا در این رابطه چند مثال آورده شده است:
پل تامپسون، مدیر سابق موزه کوپر هویت نیویورک (New York’s Cooper-Hewitt Museum):
«در حال حاضر تولیدکنندگان متوجه شده‌اند که ما نمی‌توانیم با ساختار قیمت‌گذاری و هزینه‌های نیروی کار در خاور دور رقابت کنیم؛ بنابراین چگونه می‌توانیم در رقابت بمانیم؟ پاسخ می‌تواند خلاقیت در طراحی باشد.»
راجر مارتین، رئیس دانشکده مدیریت روتمن (Rotman):
«صاحبان کسب‌وکار نیازی ندارند طراحان را بهتر درک کنند؛ آنها باید خودشان طراح باشند.»
رابرت لوتز از شرکت جنرال موتورز (GM):
«فکر می‌کنم کسب‌وکار ما یک حرفه هنری است؛ تولید خودرو، در واقع ساخت یک وسیله هنری سرگرم‌کننده و مجسمه‌ای متحرک است.»
نوریو اوگا، رئیس سابق شرکت سونی و مخترع CD:
«فرض می‌گنیم که در شرکت سونی همه محصولات رقبای ما اساسا از فناوری، قیمت، کارایی و ویژگی‌های یکسانی برخوردار هستند. طراحی تنها چیزی است که یک محصول را از کالاهای دیگر در بازار متمایز می‌کند.»
افراد خلاق درباره بسیاری از موارد، فرضیات را زیر سؤال می‌برند. یک ذهن خلاق به‌جای بحث درباره محدودیت‌ها، این‌گونه می‌پرسد: «چگونه» یا «چرا که نه؟». خلاقیت بی‌انتها است و از ظرفیت بی‌حدوحصری برخوردار است، به این معنی که ما به‌عنوان افرادی خلاق، نامحدود هستیم؛ اگر خلاقیت در همه ما وجود داشته باشد، ما نیز بی‌حدومرز هستیم. اگرچه ریسک‌های فکری که هر متفکر منتقد خلاقی باید آنها را بپذیرد معقول و منطقی هستند، چنین شخصی هرگز نمی‌ترسد فراتر از منطقه امن خلاقانه خود قدم بگذارد و خارج از عرف فکر کند.
۳. توانایی حل مسئله را تقویت می‌کند
کسانی که تفکر منتقدانه دارند، معمولا به‌صورت غریزی دارای مهارت‌های حل مسئله هستند. افراد باید بتوانند در رویارویی با چالش‌های پیچیده، از ظرفیت تفکر انتقادی برای مهندسی راه‌حل‌های ابتکاری استفاده کنند.
آلبرت انیشتین، یکی از فعال‌ترین متفکران تاریخ، گفته است: «این‌طور نیست که من خیلی باهوش باشم؛ موضوع فقط این است که من زمان طولانی‌تری برای حل مشکلات صرف می‌کنم»؛ او همچنین اشاره کرده است که اگر برای حل مسئله فرصتی معادل ۱ ساعت به او داده شود، احتمالا ۵ دقیقه را برای راه‌حل و ۵۵ دقیقه دیگر را برای معنا‌بخشیدن و تحقیق‌کردن درمورد آن موضوع صرف خواهد کرد. این نوع صبر و تعهد به درک واقعی یک مسئله، نشانه یک متفکر منتقد حقیقی است؛ در نتیجه باید برای داشتن مهارت حل مسئله، در تفکر انتقادی توانمندی بالایی داشته باشید.
توسعه مهارت قوی در این تفکر، ما را آماده می‌کند تا با مشکلات پیچیده‌ای روبهرو شوند که در جهان مهم‌اند:
- گرم‌شدن کره زمین؛
- ازدیاد جمعیت؛
- آلودگی؛
- نیاز به مراقبت‌های بهداشتی؛
- کمبود آب؛
- مدیریت زباله‌های الکترونیکی؛
- بحران انرژی.
از آنجا که این چالش‌ها با تغییر جهان پیرامونمان، تغییر و رشد می‌کنند، بهترین و ضروری‌ترین طرز فکر برای حل آنها، طرز فکر کسانی خواهد بود که برای تفکر خلاقانه و چندبعدی آماده شده‌اند تا راه‌حل‌های نوآورانه و پایداری را به وجود آورند؛ ظرفیت تفکر انتقادی همه اینها و حتی موارد بیشتری را نیز در بر دارد.
۴. یک تمرین چندبعدی است
تفکر انتقادی شامل طیف وسیعی از رشته‌ها و پرورش محدوده گسترده‌ای از استعدادهای شناختی است؛ در واقع می‌توان گفت که این یک فعالیت متقابل آموزشی برای ذهن است و برای سالم‌ماندن ذهن دقیقا مانند عضله، باید به آن تمرین داده شود.
علاوه بر موارد بسیار دیگر، این تفکر باعث رشد و پیشرفت این گزینه‌ها نیز می‌شود:
- مهارت‌های استدلال؛
- تفکر تحلیلی؛
- مهارت‌های ارزشیابی؛
- تفکر منطقی؛
- مهارت‌های سازمانی و برنامه ریزی؛
- توانایی‌های زبانی؛
- ظرفیت خودانعکاسی؛
- مهارت‌های دیداری؛
- ذهنیت باز؛
- تکنیک‌های تجسم خلاق؛
- توانایی سؤال‌کردن؛
- تصمیم گیری.
مهارت‌های بسیار دیگری را می‌توان به این لیست اضافه کرد، اما همین موارد ذکر‌شده نیز نشان می‌دهند که وقتی انتخاب می‌کنیم که در زندگی روزمره منتقدانه فکر کنیم، کدام ویژگی‌ها در ما تقویت می‌شوند و رشد می‌کند.
۵. استقلال را پرورش می‌دهد
مهارت‌های تفکر مستقل نه‌تنها ما را به متفکران بزرگی تبدیل می‌کند، بلکه از ما رهبران بزرگی نیز می‌سازد. چنین مهارت‌هایی به ما می‌آموزد که چگونه بر اساس تجربه و مشاهدات شخصی، معنای جهان را دریابند و با حساسیت و آگاهی و به همان روش تصمیم‌گیری کنیم. به این ترتیب، ما همچنان که زندگی موفق و مؤثری داریم، اعتماد به نفس و توانایی یادگیری از اشتباهات را نیز کسب می‌کنیم.
پرورش مهارت تفکر انتقادی، ما را آماده می‌کند تا با مشکلات پیچیده‌ای روبهرو شویم که در جهان پیش رو مهم‌اند.
وقتی منتقدانه فکر می‌کنیم، طرز تفکرمان شکلی خودبه‌خود می‌گیرد، دارای نظم و انضباط می‌شود و بنابراین به یک ذهنیت خوداصلاح‌شونده می‌رسد؛ همچنین این به معنای آن است که وقتی با یادگیری و تجربه، قدرت تفکرمان را تقویت می‌کنیم، تفکر فعالانه به عادتی همیشگی در ما تبدیل می‌شود.
۶. این مهارتی برای زندگی است، نه فقط یادگیری
آموزش مهارت‌های این تفکر علاوه‌بر ایجاد ذهنیت‌های تفکر مستقل، بر ارتقا مهارت‌های یادگیری مادام‌العمر نقش دارند. بسیاری از مربیان بزرگ درمورد اهمیت مهارت‌های یادگیری مادام‌العمر، مطالب زیادی گفته‌اند؛ با این حال، احتمالا جان دیویی (John Dewey) آن را به بهترین شکل بیان کرده است: «آموزش، آمادگی برای زندگی نیست، بلکه خود زندگی است».
درنتیجه داشتن ویژگی‌های مهمی همچون تفکر انتقادی باعث می‌شود که یادگیری به امری مستمر و رایج در طول زندگی افراد تبدیل شود و یادگیری و بهبود مستمر فردی هرگز توقف نپذیرد.
چگونه مهارت‌های تفکر انتقادی خود را بهبود ببخشیم؟
اگرچه ممکن است بسیاری از مهارت‌های فوق را داشته باشید، می‌توانید مهارت‌های مخصوص شغل موردنظرتان را نیز گسترش دهید؛ مثلا این مهارت‌ها را می‌توانید از طریق تمرین و فرصت‌های گسترده آموزشی، بهبود ببخشید.
برای بهبود مهارت‌های تفکر انتقادی، می‌توانید مراحل زیر را انجام دهید:
- مهارت‌های موردنیاز تخصصی یا فنی خود را گسترش دهید تا به شما در تشخیص آسان‌تر مشکلات کمک کند؛
- در دوره‌های دیگر مرتبط با شغلتان که نیاز به تفکر و تحلیل انتقادی دارند، آموزش بگیرید؛
- برای حل مشکلات کارفرمای خود داوطلب شوید؛
- در زمینه یا صنعت موردنظر خود، از متخصصان مشاوره بگیرید؛
- آن دسته از فعالیت‌های انفرادی و گروهی را که به مهارت‌های تفکر انتقادی نیاز دارند، انجام دهید.
درخواست‌کردن از یک دوست یا همکار برای ارزیابی مجموعه مهارت‌های فعلی‌تان، می‌تواند در ارائه دیدگاهی نسبت به نقاط قوتتان به شما کمک کند. بهتر است مهارت‌های این تفکر خود را برای بهبود رزومه یا کمک به پیشرفت شغلی ضروری بدانید.
دیدگاه